OĞUR/OĞUZ KAVRAMLARININ KÖKENİ

 

Kaynak

Dr. Doğu Perincek

Bilim ve Ütopya Dergisi Sayı: 196

Önce Oğur/Oğuz kavramının sözcük anlamı ile belli bir boylar topluluğunu adlandıran özel anlamını birbirinden ayırmak gerekiyor. Oğur/Oğuz sözcüğünün kökeni konusunda çeşitli görüşleri ileri sürülmüştür. Ancak bu sorun  çözülmüştür.

Önce artık itibar edilmeyen tezlerden başlayalım. Baskakov, Oğuzun "düşünmek" anlamına gelen "ö" kökünden geldiğini ileri sürmüştür. (1)

Pelliot gibi tarihçiler, 1930'larda Oğuz'un "ilk süt" anlamında hâlâ dilimizde yaşayan "ağuz" sözcüğünden geldiğini savunmuştur.

Sinor gibi tarihçiler, Oğuz kavramını köken olarak "Öküz" sözcüğüne bağlamışlardır. (5)

Sinor'un görüşüne itibar edilerek, 2009 yılı sonlarında, Haber Türk Televizyonunda, yine Tarihin Arka Odası programında, Oğuz'un Öküz Irmağı'yla bağlantısı savunuldu. Oysa programa e-posta yollayarak Oğuz'un "Og/Ok" sözcüğünden geldiğini savunan izleyici haklıydı.

Oğur/Oğuzun boy anlamına gelen "Og/Ok" sözcüğünün çoğulu olduğu, yani "Oklar Boylar)" anlamına geldiği artık tartışma konusu değildir.

Bugün dilimizde yaşayan "oğul", "oğlan", "oğuş" gibi kanbağı dile getiren sözcüklerin kökeni de aynıdır.Bu açıdan Oğuzun kökünü "Og" veya "Ok"a bağlayan Faruk Sümer, Gumiliev, Zeki Velidi Togan, Ziya Gökalp, Ekber Necef, Golden, Hamilton, Ahmet B.Ercilasun gibi bilim adamlarının görüşü geçerlidir. (3)

"İlk süt" anlamındaki "ağuz" sözcüğünün de kanbağıyla ilgisi nedeniyle aynı kökten geldiği düşünülebilir.

"Ok" ve "Oğuz" arasındaki iliişkinin kesinliği, öncelikle Orhun Yazıtları'ndan saptanıyor. Yazıtlar'da Tokuz Oğuz, Üç Oğuz, Sekiz Oğuz, yanında On Ok, Dokuz Tatar, Üç Karluk gibi boy birliklerinin adları veriliyor. Buradan da anlıyoruz ki, "Ok" sözcüğü "Boy" kavramının karşılığıdır.

Ziya Gökalp Oğuz'un ilk hecesindeki "Ok" sözcüğünün "Boy/aşiret" anlamına geldiğini saptamakta; ancak Oğuz sözcüğünü bütün olarak "Ok tuz", yani Ok eri=aşiret eri diye açıklamaktadır. Bu görüş, bilimsel çevrelerde bir yankı yaratmamıştır. (4)

Türkçede -lar ve -ler çoğul eklerinden  başka daha eski tarihlerde -z çoğul ekinin bulunduğunu da bilmekteyiz. Biz (ben-iz=biz) ve siz (sen-iz=siz) gibi birince ve ikinci çoğul kişiler yanında ikiz, üçüz, dördüz, beşiz gibi çoğul sözcüklerin bu -z çoğul ekiyle oluştuğu meydandadır. Üç Oğuz, Tokuz Oğuz, Sekiz Oğuz gibi boylar topluluğunun adlarının kökeninde de bu -z çoğul ekinin bulunduğu açıkça anlaşılıyor.

Çin ve Arap kaynakları da, Oğuz sözcüğünün boylar anlamına geldiğini doğruluyorlar. Çin'in ünlü hanedan tarihlerinde, Tokuz Oğuz ismi, Çinceye çevrilerek Dokuz Boy diye anılıyor. Aynı şekilde On Oklar, Çinceye çevrilerek On Boy deniyor. Buradan da anlaşılmaktadır ki, Oğuz ve Oklar sözcüklerinin Çince karşılıkları aynıdır: Boylar. arap kaynaklarındaki adlandırmalar da Guz/Oğuz sözcüğünün Arapça karşılığının boylar (oklar) olduğunu göstermektedir.

Oğur-Oğuz İlişkisi

Ogur ve Oğuz sözcükleri aynı anlama gelmektedir. Reşidüddin Fazlullah'ın Oğuznamesi'nin bazı el yazma örneklerinde Oğuz yerine Oğur yazmaktadır.(5)

Oğur adına ilk kez MÖ 3.yy.da Çin kaynaklarında rastlıyoruz.tarihçi Hirth'e göre Çin kaynaklarındaki "Wu-kie" sözcüğü "Ugır" sözcüğünden gelmektedir. O halde Ugır/Ogır boylarının MÖ. 3. yy sonlarında Altay Dağları'nın güneyinde Tarbagatay ve Kobdo bölgelerinde de yaşadıkları anlaşılıyor. Ogurlar, tarihçiler tarafından Ding-linglere bağlanmaktadır (6) Yine İran destanının Asadî Tusî tarafından aktarılan en eski bir rivayetinde, hakim boyu Yugurlar olan ve merkezi Orta Tanrı dağlarında bulunan bir "cihan" devletinden söz edilmektedir. Bu "devlet"in hühümdarı "Khaqan-i Yugur" diye adlandırılmaktadır (7). Ogurların bir kolu olan Bulgarların MÖ 149-127 arasında Kafkasın kuzeyinde bulundukları, MS 3. yy. kayıtlarında geçmektedir. (8) Oğurlar, Miladın ilk yüzyıllarında Onogur, Ogur, ve Şaragur gibi adlarla Kazakistan Bozkırları ve Batı Sibirya'da saptanmaktadır. Ercilasun, bu Ogurların Sakalardan kalmış oldukları görüşündedir. Bu bilgilere dayanılarak, Ogur boylarının Altay'ların güneyinden Karadeniz'e kadar uzanan bozkırlara daha Miladın öncesinde yayıldıkları anlaşılmaktadır. (9)

Daha sonra Çin kaynakalarında, Orhun Yazıtları'nda ve Ön Asya'da  yaşanan süreçte kayıtlarına rastladığımız Oğuz adının, Ogur ile aynı anlama geldiği genel kabul görmektedir. Zeki Velidi Togan, Ogur/Yugur isminin Milattan önceki yıllarda Türk adının yerini tutan bir kapsamda olduğu kanısındadır ve Oğuz adından önce olduğunu belirlemektedir. Togan'a göre, Ogur adı, henüz genel bir teşkilatlanmanın bulunmadığı, genel yayılma dönemine aittir. Oğuz ise, fetihlerin olduğu bir zamanda ortaya çıkmıştır ve genel bir örgütlenme döneminin ürünü olmaktadır. (10) Ercilasun ise, hangi adlandırmanıın daha önce olduğu konusunda açık bir görüş belitmemekle birlikte, Oğuz merkezli saptamalarda bulunuyorlar (11)

Türkçe konuşan kavimlerin bir bölümünün dilinde, R sesi yerine Z sesi ve L sesi yerine Ş sesi geçmektedir. Buradan hareketle Türkçenin Şaz Türkçesi ve Lir Türkçesi gruplandığı biliniyor. Ogur ve Oguz isimlendirmeleri bu gruplamaya göredir. Bugüne kadar bulunan tarihsel veriler, Ogur isimlendirmesinin, Oguz'dan daha önce oolduğunu düşündürüyor.

Hazarlar, Bulgarlar ve Kuman/kıpçaklar gibi kuzey Türklerinde, Ogur adıyla örgütlenmiş birçok boy toplulukları vardır. Kutrigur, Utrigur, Onugur gibi boylar toplulularının kökeninde, Tokur Ogur (Tokuz Oğuz), Otur Ogur (Otuz Oğuz ), On Ogur (On Oğuz) gibi belli sayıdaki boyların biraraya gelmesi ile oluşan boy birliklerinin bulunduğu saptanmıştır. Şaragur, boy topluluğunun adının da Sarı Ogur anlamına geldiği belirtiliyor. Çuvaşça Şura, ak anlamındadır ve batı yönünü belirtmektedir. (12)

Uygur adlandırmasının da Ogur kökünden geldiği görüşü yaygındır. Eski zamanlarda Ogur/Yuğur adının zamanla Uygur olarak anıldığı belirtilmektedir. Tuğur adı, Kıpçak, Kanglı, Kimak (Yemek) Türkleri ile bağlantılı bulunmuştur.(13) Bulgar sözcüğünün Bel Ogur (Beş Ogur), yani Beş Boy'dan geldiği ileri sürülmüştür.(14) Macar ismini de Beş Gur (Meş Gar), yani Beş Boy isimlendirmesine bağlayanlar vardır. (15) Yine Macaristan'ın Almanca ve İngilizce Arşılıkları olan Ungarn ve Hungary isimlerini On Ogur, yani On Boy kökeni ile açıklayanlar bulunmaktadır. (16)

Çeşitli kavim adlarının açıklanmasında ileri sürülen tezlerin tarihsel gerçeğe uygunluğu, kuşkusuz tek tek araştırılabilir, bu ayrı bir soru, ancak bugün Türk diye adlandırılan kavmin oluşturduğu boy birliklerinin eski tarihlerde boy sayısı ile isimlendirildiği bir çok örnekle kanıtlanabiliyor. Bu boy sayısı zamanla özel isme dönüşmektedir. Orhun Yazıtları'ndaki Üç Oğuz, Karluklar'dır. Bayan Çur Kağan'ın Yazıtı (MS 747-759)'nda Üç Karluk diye geçmektedir. (17) Üç Oğuz ve Karluklar, aynı boy topluluğunun farklı özel isimleridir. On Ok da,  On Boy anlamına gelmekle birlikte, aynı zamanda özel  isimdir. Tokuz Oğuz için de aynı olay geçerlidir.

(1) N.A. Baskalov, "Oğuz Kağan Etimolojisi Üzerine", İ.Ü.E.F. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c.XXIV-XXV, İstanbul 1980-1986.

(2) D.Sinor,       Oğuz Kağan Destenı Üzerine Bazı Mülahazalar", İ.Ü.E.F. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c.IV, İstanbul 1950.

(3) Faruk Sümer, oğuzlar, AÜDTCF Yayını, ikinci basım, Ankara 1972; Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1946, s.;Gumiliev, Eski Türkler, rusçadan çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, genişletilmiş 2.basım, İstanbul 2002; Ziya Gökalp, Türk Medeniyet Tarihi, toker Yayınları, s.60, 196; Golden, Türk Halklarının Tarihine Giriş ; Ekber N.Necef, Karahanlılar, Selenge yayınları, İstanbul 2005; Ahmet B. Ercilasun, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, 7. baskı, Ankara 2009 s.197.

(4) Ziya Gökalp, Türk Medeniyeti Tarihi, Toker Yayınları, s.60, 196

(5) Zeki Velidi Togan, Oğuz Destanı, İstanbul 1972, s.82, dipnot 16a.

(6) Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1996, s.187; Kurat ve Zimonyi'den aktaran Ahmet B.Ercilasun, Türk Dili Tarihi, s.195

(7) Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, s.19 ve 141.

(8) 8.yy.ın Ermeni Tarihçisi Horenli Moisey, MS 3. yy.da yaşayan Suriyeli Mar-Abas Katinu'ya dayanarak saptıyor. Bkz. Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII.yy.larda Karadeniz'in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, DTCF Yayınları, Ankara 1972, s.109; Ercilasun, s.195.

(9) Ercilasun, age s.195.

(10) Togan, age, s.143

(11) Ercilasun, age s.197.

(12) Golden 2002, s.78'den aktaran Ahmet B.Ercilasun, Türk Dili Tarihi, s.197

(13) Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, s.149

(14) Aynı eser, s.150

(15) Aynı eser, s.143

(16) Bahaettin Ögel, Türk Mitolojisi, c.II, TTK. Yayınları, Ankara 1993, s.269, dipnot8.

Uz, Ğuz, Oğuz Adını Etimolojisi