İLK TÜRK DEVLETLERİNDE BÜROKRASİ

 

Çiçi Yabgu

Necati Gültepe

Apa: Kitâbelerde büyük baba ve atalar manasında kullanıldığı gibi, sayın veya büyük anlamına gelen bir unvan olarak da taşınmıştır. Apa Tarkan gibi. Bu, Türklerde aile teşkilatı ile ilgili kelimelerin (atabeg, ağa, dayı gibi), devlet hayatında unvan olarak kullanılması ile ilgili en eski misâldir. Yenisey Kitâbelerinde apa'nın, yine unvan olarak, yaygın bir şekilde kullanılmış olduğu görülür.

Baga: Büyük unvanlardan olup daha çok Tarkan unvanı ile birlikte taşınıyor.

Beg: Kitâbelerde asiller manasında kullanılmıştır. "Dokuz Oğuz bodunu ve beyleri bu sözümü iyice işit sağlamca dinle."

Bilge: Bilgili, akıllı demek olup en büyük unvan veya en büyük unvanlardan biridir. Bilge, kağanlar ve hatunlarca en çok tanınmış unvanların başında gelir.

Boyla: Eski bir unvan olduğu ve Proto-Bulgarca kullanıldığı söyleniyor. Tonyukuk'un unvanları arasında boyla'da görülüyor. Bilindiği gibi Boyla Slav dillerine de girmiştir.

Buyruk: Kağanın daima yanında bulunan devlet adamlarının taşıdıkları bir unvandır. Hatta bundan dolayı Bilge Kağan Türk devletinin yıkılmasında "bilgisiz" ve "yablak" (=fena huylu) kağanların yanında "bilgisiz" ve "yablak buyrukları da mes'ul tutmuştur. XI. yüzyılda Karahanlılarda biruk şeklinde telâffuz edilen bu unvan, saray teşrifatçıları tarafından:

Işbara: Bu unvan Sanskritçe bey demek olan Işvara'dan geliyor olmalı şeref unvanlarından biridir.

İl Bilge: Bunun da kağanların eşleri tarafından taşınan büyük bir unvan olduğu anlaşılıyor. Bilge Kağan'ın eşi de aynı unvanı taşıyordu.

İl Teber: Çin kaynaklarında Türklerin başlıca mevki unvanları arasında zikredilmektedir Göktürk Devleti'ne tâbi boyların başındaki başbuğların bu unvanı taşıdıkları görülür. Bu başbuğlar başlıca Karluk, Uygur, Az, Edizlerin başında bulunanlar idiler.

Kağan: En büyük hükümdar yani imparator demektir. Bu unvanın Göktürklere Juan-Juanlardan geçtiği bildiriliyor. Sonra bu unvan yabancı bir dilin tesiri ile Hakan şeklini almış ve Osmanlı sultanları da unvanın bu şeklini kullanmışlardır.

Katun: Kağanların eşlerinin unvanıdır.

Sü Başı: Ordu kumandanı. Sü, ordu demektir. Sü-başı İnel Kagan, Kapkan Kağan'ın oğlu olup 711 yılındaki Batı seferinde Göktürk ordusunun başkumandanı idi. Sü başının bu manasının uzun müddet sürdüğü görülür. Sü başı Anadolu'ya gelmiş ve vilâyetlerin askeri vâlilerini ifâde etmiştir. Osmanlı devrinde ise sü başı su başı şeklinde söylenmiş ve zabıta müdür manasını taşımıştır.

Şad: En büyük unvanlardan olup hânedan mensupları tarafından taşınmıştır

Tarkan: En büyük unvanlardan olup hânedan azasına mensup şehzadelerin taşıdıkları unvanlardan biri de bu unvandır. Tarkan'ın Uygurlar devrinde de ehemmiyetini koruduğu biliniyor. X. yüzyılın birinci yarısında Oğuz büyükleri arasında tarhan şeklinde bu unvanın kullanıldığı görülür.

Moğollarda unvan geleneği pek yaygın olmamakla beraber tarhan, darhan devlete büyük hizmetlerde bulunmuş kimselere veriliyordu. Moğollar devrindeki darhanlar izin olmadan kağanların katına çıkmak, vergi vermemek, ele geçirdiği ganimetin hepsine konmak, dokuz suçtan bağışlanmak imtiyazına sahip idiler.

Tamgacı: Kağanın damgasını taşıyarak onun yarlığ ve buyruklarını hazırlayan yüksek devlet memurunun unvanı Tamgacı da mühim bir memuriyetin unvanı idi. Nitekim Batı Göktürk Hükümdarı Su-lu Kağan Köl Tigin'in cenaze törenine Makaraç Tamgaçı ile Oğuz Bilge Tamgaçı'yı kendi temsilcileri olarak göndermişti. "On Ok oğlum Türgiş Kağanda Makaraç Tamgaçı Oğuz Bilge Tamgaçı Kelti".

Tigin: Çin kaynaklarında te-le olarak geçen Tigin'in yabgu (=ye-hu) ile birlikte sadece kağanın oğulları, küçük kardeşleri ve diğer akrabaları tarafından taşındığı belirttiler. Karahanlı Hânedanı mensuplarının da bu unvanı taşıdıklarını biliyoruz.

Tudun: Büyük memuriyetlerden biri olup Batı Göktürkleri Devleti'nde iki tudun vardı. Bunlardan biri devletin batı ucunda, diğeri de doğu sınırında oturuyordu. Tudunların başlıca vazifeleri kağana bağlı şehir devletleri hükümdarlarının tutumlarını gözlemek ve kağana her yıl verecekleri vergilerin zamanında ödenmesini sağlamaktı.

Yabgu: Kağandan sonra hânedan mensupları tarafından taşınan en büyük unvandır.

Yargın: ve ya Yargan: Büyük unvanlardandır.

Makalenin Tamamı

Türkler Cilt 2


Yorumlar

Yorum Gönder

Bu blogdaki popüler yayınlar

GÖKTÜRK DÖNEMİ KIYAFETLERİ

Resim
  Türk Beyi ve Hanımı, Pencikent Duvar Resimlerinden Yrd. Doç.Dr. Fikri Salman Göktürk kıyafetleri, hem erkeklerde hem de kadınlarda çoğunlukla uzun kaftanlardan müteşekkil idi. Erkek kaftanları, sol taraf üste gelecek şekilde kapanırken kadın kaftanlannın bunun tersi olarak sağ yan üste gelecek şekilde kapanmakta olduğu görülmüştür. Ancak bu genel bir eğilim gibi görülse de kesin bir kural değildir. Göktürk giysilerinin dışa doğru açılan belirgin yakalarının olması önemli özelliklerden biri olarak kabul edilebilir. Başlanna ise, kendilerine özgü börkler taktıkları ve bunların keçeden ya da kenarları kürkten yapılmış başlıklar olduğu anlaşılmaktadır. Ayaklarına muhtemelen dizlere kadar uzanan deri ve keçe çizmeler giymekteydiler. Dış giyime dair verebileceğimiz bu unsurlardan sonra, iç giyimlerine dair belirleyebildiğimiz herhangi bir giyim türü tespit edilememiştir. Uygur Prensesi, Museum für Asiatische Kunst , Berlin Almanya Yerleşik hayata geçişin hızla ilerlediği ve Uygur...
Read more »

ANTİK MISIR VE TÜRKLER

Resim
  Türk Tarihinin Ana Hatları Kitabından Mısır tarihinin başından başlayan metodik tarihî bir yazı yoktur. Heykellerde, ehramlarda, mabetlerde görülen zafer menkıbeleri, özgeçmişler, kral emirnameleri, idarî muhaberat, şahsî akitler yegâne belgelerdir. Dinî eğilimlerin tesiri altındadır. bütün bu metrûkatın tetkikinden sonra, olan biteni ve hanedan saltanatlarını bir metot dahilinde tespite imkân doğmuştur.   Nil vadisinin delta kısmını ilk işgal edenler, Orta Asya'dan muhtelif yollarla ve birbiri ardı sıra gelmiş olan Türk kabileleridir . Bunlar bütün Türklerin çoğunluğu gibi brakisefal idiler. Bu insanların tipine, Akdeniz havzası tipi diyenler vardır. (A.Moret. Le Nil et la Civilisation Egyptienne, s. 44.)   Bu benzeyiş Adalar denizi havzasının asıl ahalisinin de Türk olmasındandır. Bu tip yanında dolikosefal samî ve hamîler de vardır.   Bunlarla sonradan karışılmıştır. Bu sebeple Mısır'da şimdiye kadar bulunan iskeletlerde ve heykellerde brakisefa...
Read more »

AMERİKA'NIN TÜRKLER TARAFINDAN KEŞFİ

Resim
  Prof.Dr. İsmail Doğan’ın “Mayalar ve Türklük” adlı eserinden, Amerika kıtasına Kolomb’dan yaklaşık 500 yıl önce Norveç ve İzlanda’dan bazı gemiler, Atlas Okyanusu yoluyla Massachussets ve daha kuzeyde Groenlan’da çıkmıştır. Bu Vikingler arasında ‘Tirker’ adlı Türk olduğu tahmin edilen bir kişinin bulunması, dikkat çekicidir . Vikinglerin kullandıkları Futhark olarak adlandırılan yazının, Göktürk yazısının bir versiyonu olması mümkündür . Futhark ile özellikle İsveç, Norveç ve Danimarka’da yaklaşık 3500 taş üzerinde yazılar yazılmıştır. Bunlar içerisinde en ilginci ise 1599 tarihli ‘Nagyszombati Haritaları’dır. Dorok Müzesi müdürü Szepessy Geza, 1955 yılında Estergon’lu bir öğretmenden dört harita satın alır. Öğretmenin ifadesine göre bu haritaları 1945 yılının Mart ayında bir Alman vermiştir. Szepessy Geza, “A nagyszombati VINLAND terkep elökerülesenek törtenete. Magyar Törtenelmi Sezeemle I, New York 1970, 92-96.s.” adlı eseri ile bunu neşreder. Bu haritalardan birinin alt ...
Read more »